![]() |
![]() |
![]() |
|
Aymara aruru jaqukipiri: Román Crespo - Centro Marka Calle Ignacia Zeballos 2441, Teléfono 380932, Cajón Postal 8134, La Paz, Bolivia. E.mail: cmarka@pino.cbb.entelnet.bo
Janipuniwaw amtaskti kunapachatpachasa axsaririta manqha utaru jak'achaña.
Amtawixanja amuyastwa kunjamtixa mä uruxa anatasa pilutampi punku
taljtayapjtwa, uñtataxa punkuxa khatati khakhaqtirjamkama. Ukaruxa amuyataxa
punku khuxtaruxa jist'antata utaxa jaktasamakiwa laq'a wayra sartasa,
kusikusinakana llikallika khatatisa, yanaka maysaru maysaru unxtasa,
muyukipasa.
Ukatsti amuyuraktwa kunjamtixa wayra samaxa taqi kuna apthapiwayi jist'anta
uta manqhana, phuqantasa, sisantasa; ukhama siti akatjama jist'ata utata
punkü jist'arasispaxa jach'anchata jinchunchirixa mistuspawa uyu phuqa, taqi
kuna qatatiwayaspa, taqiniru sama llupt'asa.
Janikiwa yatkayati, kunapachkamatixa punku uñjirina wawapaxa k'uti qulla umasa
jiwt'awayi Yulanda layku, jist'antata utana utjasipxatapa pä tayka, mä
ch'ama laq'a churiptata imillampi, Ankilita sutini. Uka urumpuni, Rusu yuqalla
uraqina wist'ikiñkamaxa, waq'aqisa, wararisa, mustjapayituwa kunjamtixa
jist'antata utana punkupaxa jist'arasi juk'at juk'ata. Khatatiwayitu wila
ch'unt'añkama kuna laykutixa nayatakixa uka utanxa janiwa khitisa utjkanti,
ch'usukinwa. Rusu yuqallasti wal t'aqisisa jiwt'awayi arumt'ataru; ukakamawa
nayaxa uñjawayta jist'anta uta manqha, amanutjama jist'arata. Ankilita imill
wawaxa qunt'ataskanwa qunuña patana, tisuki; pä taykasti mayat mayat Rusu
yuqallaru t'a'qisitapa uñch'ukipxana, tatapa jak'ana khititixa mä k'uchuna
jachaskana wararisa. Uka jist'antata uta manqhanxa yänanakaxa amuyutakixaxa
walja maraninwa, nayrapacha yananäkanwa. Chuyma ch'alljtayitu warkuntata santu
phutunaka k'uchu pirqana, kusisita ajanuni, walja t'aqisitata; ukhamaraki
warkuntatanwa jisk'a Kiristo kurusaru warkt'ata, wila ch'aqsusa taqi tuqita,
ñik'utax ch'ampulli jilatatata, ajsarayitu, ukhamarusa ajtayayitu. Ukhamawa,
uyu phuqa, uñjaptwa kunjamtixa Rusu yoqallaxa jiwt'awayi, ukjaruxa suyt'aptwa
pulisiya (policía) puriñkama junt'u amaya, junt'u alma, apasiñapkama.
Ukakamasti jist'antata uta punkunxa phuqata jist'antawayasitäna, janis khitisa
uka utana utjaspa ukhama.
Tutussantunxa (Todos Santos) mamaxa awichampixa uskupxiwa ch'iyar lutu jisk'a
misaru, ikiñ utaxana. Lutu paptajaruxa uchapxiwa achachilana phutupa, niya pä
tunka mara jiwataparu, suma phiskurata; ukhamaraki uchapxi ispilma nakt'ata,
pursilana jisk'a lamanaru. Achachilana phutupaxa qhantatawayi. Awichaxa
ucht'arakiwa ch'uwa q'uma uma jisk'a yuruna; ukjaruxa taqpachaniwa risasipjta,
nayasti t'ant'a khistuskta. Uka arumanakaxa janikiwa ikiña atkti micha ispilma
khanampixa, ukhamarusa ajsartwa unch'ukiña achachilana llakita ajanupa,
phutuna lipk'atata, almapasti jachasisa uma umsuwayi jisk'a yuruta. Michasti
ch'isch'iwayi, mamaxasti janikiwa amuykiti ajsaraxata, jupasti ikir ikirukiwa
uchasi nayaru jan yaqasa.
Wawa p'iqijansti, wawa amayujansti, kunay mana amtanaka amtawiyirita
jist'antata uta suma uñjañataki. Yaqha kutisti, ukhamarusa, punkupaxa
jist'antantirinwa walja uru; manq'a phayata samanakiwa misturinxa amuyuñataki
jaqina utjatapa,amuyt'iritwa utankatapa Ankila imilla, taykanakampi.
Urutjama urutjamaxa, kimsa warminanakan uñanaqapaxa nayatakixa suma
uñt'atanwa; uñchukiritwa jupanakan jan amuyt'ata anatasa anatasa punku
nayraqatapana. Jupanakana mistutaparuxa, Ankilita imillaxa taykanakan
muyukipatawa saririnwa, taypina, wali llaqita uññanaqani, ukhama uñjasawa
nayaxa Ankilita imillaruxa munañaru tukta ajsaraxa atipasa. Amuyujarusti
ñik'uta p'iqi patxaru llawuta, ch'iyar wilu llawt'ani, k'umt'ata, jathi awriku
t'usu aynachkama uchasitapaxa, taykanakana munañaparunwa, kikipa uñjasiñataki.
Ankilita imiçllasti mayjanwa, llakintata churi ajanuni.
Kunapachatixa mamäxa amayasi anch sarataxa jist'antata uta uyuruxa, jupaxa
qhuruntata sawayitu anatañanaka apthapiña janir arumthakiparu. Nayatakisti
ukjaxa Ankilita imilla uñjañatakirinwa, jupaxa misturinwa pä taykampi
muyukipata. Ukatawa, nayriri urunakaxa, mamajaru k'ullusirita anat anataña
tumpa layku; ukjarusti, thayapachasti, uruta arumt'aruxa, janiwa
ukankañjamakanti, janiwa sarañjamakanti. Nayasti jist'anta uta uyuru
sarañatakisti kunay mani amtirita, purak usu katurita. Ukhama k'arisisawa,
arumt'aruxa misturita. Ukjarusti mistuta uñajayasisasti, laqawa ch'amak
k'uchuru imantasiri saririta suyt'añataki Ankilita imilla utapata mistuñkama.
Janikiw amtaskti kunapachatsa yatiwayta Ankilitana chiqa sutipa, janiwa
ukakätanati, sutipaxa Ilwira, pä taykasti, maynixa mamapa, maynisti tiyapa.
Jupanakaxa sapa uruwa arumtjaru sarapxirina San Francisco Iklisyaru, misa
ist'iri. Ukatpachawa, nayax urutjama urutjama juk'ampi jak'achasiwayta, jan
p'inqani, jupanakana mistuparu, suma uñjañataki uta manqha. Ukhama
amuyt'awiraruxa p'iqijana yatitawa kunanipxansa uka jist'antata utana, ukhama
uñt'awayta kawkinkansa manq'aña misaxa, ikiñanaka, phutu lipt'awinaka, jach'a
isi imaña quriña, qunuñanaka, yaqhanakampi.
(Tutussantus urunja mamaxawa juk'amp alwatata sartawayi, isthapisisa, lutu
misaru jak'achi, yuru aptawayi jan yaqasa kunjamsa umaxa niyä tuksutatäna,
ukhamraki apthapiwayi tuksuta ispilma qhillapataru willtañataki. Nayasti
amtasktwa achachilajan ajayupa jachatapata. Uyuru mistutasti anukiwa
uñch'ukipjitu q'uch'allt'ata nayranakapampi, kunalaykutixa taqpacha arumawa
wajasi alma ajayunaka uñjatapata, uta phuqa. Amaya p'ampachaña uyunxa
ist'asktwa kalanka kampana chajruta amaya sama panqaranakana jiq'ipampi. Taqi
jaqinakana risaparuja jallü sullt'awayi amaya allintata patjaru ch'arant'asa,
amuyt'ayasa mayaki alwäta jayp'umpi).
Amtatajatsti, niyawa walja phajsipacha, kunjtmatixa ma uruxa imantata
suyt'atawiraru nayrakataruxa jalantanipxi mama Juwana Carlu yuqallana
tatapampi, imantasisa, panini. Ukäna, panini qhumantasipxi, jamp'atisipxi,
llawksusiwayasa pampachani. Ukhamaruwa Carlu yuqallana tatapana uñjataruxa
mayaqi jaltawayta kayus kayupa sasina Ankilitana utapa punkuru, jupasti jalasa
arkanitu, pantaluna chint'asisa, katjañkama. Katjawiraruxa mistusipkatanawa
kimspach warmi, uka pachawa uñjawayta kunjamtixa Ankilita imillaxa nayaru
unch'ukiritäna, ukaruxa janikiwa amtaskti Carlu yuqallana tatapana ch'akupa,
jawq'asa, ni qatatiwapasa.
Ukatpachatawa mamaxaxa janiwa mistuyirikiti uyu manqharu, jan wali uñjatata.
Nayatakisti sumakinwa, jan yatitapata kunjamsa Ankilita imillata munasirita,
ukhamaraki ajsarawixata jist'anta utat manqha uyuta.
Nayaxa janiwa amuykatati kunapachkamasa jist'antata uñjäsi, mamaxaxa janikiwa
armirikamanti uka jayp'u uñjatawixata. Amtawiwa yaqha utaru sarxaña,
kunalaykutixa p'inqanwa Carlu yuqallana tataparu jak'acaña. Awichasti, nayat
mä juk'a arjatirinwa, mamajaruxa iwjawayi llamp'u chuymapampi suyt'aña,
ukhamarusa janiwa yaqha tuqinxa uta jikhatañjamakiti juk'a qulqimpi, ukamarusa
armaspan kunti yuqallaj uñjkatana uka. Ukhamaruwa mamaxaxa armt'asismachi.
Navidad phistanxa ikiña aynachanxa uskutatanawa jisk'a anataña camyuna, larama
kulli samampi samantata. Amtajatakisti nayra jan wali lurawinakaxa
armatjamakiwa, mamaxanxa taqi armatjama; ukhamarusa wali kusisitanwa, ukjaruwa
nayaxa yant'awayta saraña jist'anta uta uyuru anataña qatatisa. Mamaxasti
amuyt'asa saratajaruxa jach'ata arst'asa jawsawayitu, wali kulirata, nayasti
ukhama jawsatasti makhikiwa kutt'awayta, ukhamarusa uñjawaytwa Ankilitana
punkupa jist'antatata mä jach'a saruntata kantatuni.
Kunapachattï mä uruxa, arumantjiru ist'apxta uyu phuqa wararinaka, Carlus
yuqallana tatapä mamaparu p'iqi payaru pachjasa jiwt'ayatapata, ukjarusa mama
Juwanasti jacht'atapata katt'asisa chhujrintata ajanu jiwatana luratapata,
mamaxaxa chuymachtasiwa nayataki, ukhamaruxa mistuyituwa anatiri sarañataki.
Uta mankhana jart'apitastis armayayituwa anatañanaka, janiwa nayrjama
anatkiristi, ukhamarusa llakisiyituwa Carlus yuqallä jist'atatapata huspisyu
utana kunapachattixa mamapa jiwt'awayi, tatapasti karsilaru mantatapata.
Jist'antata uta uyuru sarataja, uka utaxa jist'antatjamakipuninwa, janis
khitisa ukana utjaspa. Yaqhip ratuxa mamajaru achikt'aña munirita utajata
mistuñataki uka jist'antata uta uñjañataki arumt'aru. Janikiwa atirikti.
(Tutus Santunxa mistuwaytwa jalasa jist'anta uta uyuru uñjiri, punku
jist'aratatsti uñjawaytwa ch'iyar lutu misa patjanxa mä nakkiri ispilma
Ankilita phutu lantina. Arumjarusti mamaxaxa rist'awayiyitu, ukatxa muxsa
t'anta churitu. Janikiwa ikiña atki, kunalaykutixa achachilajan ajayupaxa yuru
uma umsuwayi. Ankilitasti k'achat k'achata kuruwa pata manqharu lipt'awayi,
uka patata uñch'ukitu arsusisa quña lakampi. Uñjawaytawa juk'ampi churintata,
ukhamarusa juk'ampi k'umtata. Qhantatiruxa amutaki jacht'awayi sarjañataki.
Mamajasti sarthapiwayi, arumati manq'a qhatiyasaxa, tukuta ispilma
turkakiwayi. Awichajasti sarthapiwayi achachilana phutu phiskurannataki
q'añunaka qhiturasa.
Amaya p'ampachana uyuru sarataruxa uñjapxtwa anuru ikt'ata, wali
q'uch'allt'ata nayranakani, mamajasti sawayiwa alma ajayu uñjañatakixa
wakisiwa anu q'uch'alla nayraru llusintasiña. Amaya uyunsti rist'asipxta
walpuni, mamajasti sari pä taykaru aruntiri, Ankilitana utapana utjasirinaka,
ukjurusti jallu qalltawayi, nayasti uñisisawa uñkattawayta pä taykaru. Ukasti
janq'u panqaranaka almaru ucht'apxta. Awichajasti sawayiwa marat martjama
chachapana p'ampachiwixa tinkuski. Utaru kutt'atarusti juk'ampi jalluwayi,
janikiwa ist'ayapkituti kampana kalankipa. Nayasti rist'asiwayta amuyujana jan
wiñayataki taykanakata jiwt'añapataki. Mamaxana punku jist'arataparuxa nayasti
ikiskiri anuna q'uch'allanaka apaqta).
MUESTRA DE LIBRETO DE RADIO.TURKAÑA, TRUKI, ALAÑA-ALJAÑAEl Trueque y el mercado.
Puquyañaxa kunay mani, mark marka. Sapa markawa sayt'ayi irnaqawipi yäna
puquyañataki. Yänakaxa aljaña-alaña. Yänakasaxa iraqtata, yaqhanakana
yänapaxa irjattata, Ukhamaru sarawayasktan jichhakamasa. Urutjama urutjama
yaqhanakana yänapaxa irxati, Yänakasasti iraqti chanipa (precio). Markasanxa
janjamakiwa ch'amanchasnati yänanakasana suma chaniniñapataki
(precioniñapataki). Ukatakixa yatiñasawa kunjamsa sumanchasinnani.
Jiwasanakaxa kunaymani yänaka puquytan, utt'aytan. Uka puqunakaxa jakañataki,
markasa jakayañataki. Nayrapachaxa jiwaasanakaxa puquyayatan pirwantañataki,
suma manq'ata utjasiñataki marpacha, marat, mara. Jichhaxa puquyañaxa
aljaña-alañataki. Pirwaxa tukuytanwa qullqiru. Marpacha utjasiñatakixa
jichhaxa qulqiniñawa. Qulqimpiwa kunasa alkt'asiña. Nayra pirwaxa ch'ust'ata.
Janirakiwa imañjamakiti kunsa. Ukata sapxi nayraxa taqi kunasa sumanwa.
¿Ukhamapachati?
Nayrapachaxa markasanakanxa qhatuxa utt'irina marat marata. Uka qhaturuxa
sarañanwa kunti yänakasata jilt'atäki apt'asita. Ukarjamaruwa kunti
jiwasanakat pisiki ukaru turkasiña. Pata jaqinakaxa turkakasipxirinwa, ch'uñu,
kaya, jupha, jayu tunquru, chuquparu, thaxuru. Kunti jilt'ataki ukanakawa
apaña turkakasiñataki. Turkakasiñaxa kunti jiltt'ataki ukakinwa. Janiwa
uñjañankti qhawqhasa, kawch'asa.
Sañani, turkapxirinwa arruwa ch'uqi pä arruwa tunkuru, kimsa liwra ch'uñu, mä
liwrA chuquparu.
Jichhaja puqu, utt'ayata, ukanakaxa, utjañapawa alañataki, aljañataki. Alaña,
aljañaxa chanini (precioni). chanixa irxatt'ata, iraqt'ata. Chanixa amtatawa
uñjaña irnaqawiru, qulqiru, uraqiru. Ukhamawa utt'ayata chanixa. Ukhamaru
alasinnasa, ukhamarurakiwa aljañäsa. Ukhama uskutaxa kunalaykutixa kunti
luraskna, kunti irnaqawisata puquski, ukaxa wakichatawa qhatutaki, alxaña,
alañataki.
jiwasanakanxa waljaniwa turkakasna manq'añanaka, isi, umaña, kunaymani
utjawinaka. Turkasiñasti jiwasantakixa janjamakiwa wakiskiriti. Uñjsnawa
kunjamsa mä phuxtu ch'uñu turkasipktan kimsa t'anat'ampi. Chiqasa mä phuxtu
ch'uñuxa niyawa qulqiruxa kimsa qulqipacha, t'ant'asti janiwa mäyakisa.
Jiwasapachaxa wakisispawa, yaqhanakarusti, katukipanakaruxa aljañaspawa chiqa
chaniniru (precio justo).
Jiwasanakaxa yatiñasawa kunjamsa irnaqasi alaña-aljañaxa. Kunatsa yaqha
markata yänaka puritaxa iraqt'ata chanipaxa. Kunjamsa lurapxpacha, ukhamaru
aljañataki. Ukhamarusa jiwasanakanxa kunatsa juk'ampi iraqt'ata. Ukanakxa
yatiñasawa, yatiqañasawa kunjamasa irnaqawinakaxa sarawayi.
kut'aña DIRECCION CENTRO MARKA
E.mail cmarka@pino.entelnet.bo
Cuenta de Banco
BANCO SANTA CRUZ, MIAMI AGENCY
TITULOS Y REFERENCIAS DE TEXTOS EN LENGUA AYMARA
|