Awtuwus jaqi jiwayiri
Bernardo Baptista Gumucio

Bernardo Baptista Gumucio: El autobus de la muerte. "Francisco Ballesteros" wasa sutimpiwa katuqawayi mension en la categoría "Cuentos de Forma y temas libres", payïri waytasitata cuentu tuqi, PRESENCIA QILLQA ARUTA. PRESENCIA LITERARIA, 11 de Julio de 1993. pg. 4 (Versión castellana).


Aymara aruru jaqukipiri: Román Crespo - Centro Marka
Calle Ignacia Zeballos 2441, Teléfono 380932, Cajón Postal 8134, La Paz, Bolivia. E.mail: cmarka@pino.cbb.entelnet.bo


Mä awti uruwa, kunapachatixa uniwirsitä utana yatiqasqayata, sapaki kutt'askayata quta lakata, suma samarata. Quta umana uxixa pataru aynacharu waytitu, q'umacharakitu. Qhipt'iri awturuwa makhatawaytwa Uniwirsita utaru puriñataki. Phisqha Phisqha urasa sarañawa. Amuyt'aruxasti, sitï awtü sumaki saranisti, tunka mayani arumt'ata urasaruwa purjä.

Awtuwusasti phuqat phuqantatawa. Janiwa ni maya qunuñas utjkanti. Nayasti quntatawayta kimsiri qunuñaru wintanaru tuqiru. Wintanaru lipt'ata unch'ukiska-saxa janikiwa amuykatati qunt'atapa mä jisk'a quli muñkaña tawaqu, tunka mayani, tunka payan maranitjama. Jupasti tatap mamapampiwa saraskäna Aruskipa-winakaparusti, makhikiwa sapa kuti jisk'a tawaquruxapa-winakaparust, makhikiwa sapa kuti jisk'a tawaquruxa jiskt'apxi manq'aña umañchs munpacha. Niya mä urasa sarataruxa, arumt'awayi, ayurantixa wintananaka jist'antawayi sini uñjañataki; awtunxa uñtasiñatakixa pusi sini uñjaña qhispillu uchatätana. Awt Awt Awti sini uñjaña qhispillu uchatätana. Awtatätana. Awtu mankharu thaythapiraruxa makhikiwa wiyajirunakaxa mayisipxi ikiñanaka. Ukhamaraki jisk'a tawaqun tatapaxa mayisi ikiña phuchapanqunquri llawuntañataki, taqi munañampi, inäsa pä urasa ikjañapataki.

Nayatakisti, llakiwa wañt'awayi, chuymaxasti phuruqirak t'aqisiñampiwa qalltawayi. Mallq'a pharxata, chuyma phuruqt'ata. Jisk'a tawaquxa sinsisa, lisusisa muruqu qunquripa qunqurixaru aykati quña charapa uñjayasisa. Nayasti jan kunsa kamacht'asiñani. Inäki. sinsirakiwaytwa wintanaru k'uchunchasisa. Sapa awtu muyt'arusti jisk'a tawaquxa nayaru lipt'katitu, inamayas inamaya. Axsart'ata, ukhamaraki phurut'ata. Jupasti, qurpt'asisa, unxtasa maysara maysaryu sapa kutiwa jak'achasitu uñjayasisa, amuyt'ayasisa, munañamunañapa. Munañaparuuuuusisa, munañapa. Munañaparusti axsarawixa juparu makhataskana. Janiwa munkayati jupana (warmi-wawa) qunquripa jak'achayasiña, ukhamaraki kayupa.

Awtu sayt'arusti ist'awayta masruru siri: saraqanipxma kafi umt'añataki. chuymajasti qhanst'awayiwa. Mistuñatakixa qhipart'awaytwa, munasa jan munasa, warmi-wawaru suma uñjañataki.

Qunuñajaru kutt'asasti musphayituwa awtuwusa manqhana lusa qhana. Wawa warmisti lisusisa, sinsisisa sawayitu. Mantanjtwa juma qhipaxa... Ukhamawa wastata nayaru qunqatitu. Janiwa utjkanti ch'usa qunuñaxaxaaÇ. Nayatakixa wastata t'aqisiña qallti, jan kuna jark'akañani. Awtuwusasti wastata jalt'awayi jach'a thaki, ukhamraki sini uñtañaxa arktawayi. Awtu manqhana ch'amakamp ikiñampixa imt'awayi warmi-wawan munañapa. Chuyma phututita, jumpt'ata amparani amuyt'asiwayta tataparu sawayaña yaqha qunuñaru irpasispa phuchaparu, t'akuki sarañataki. Amuyujasti munañajampixa janikiwa wakisikiti. Kuna laykuraki siristi. Kunsa sawayirista. Phuchhamawa qunquripa qunqurixaru lip'iyawayayi.

Juchanchiristi jisk'a ta.¡Janiwa! una laykuraki siristi. Kunsa sawayirista. Phuchhamawa qunquripa qunqurixaru lip'iyawayayi.

Juchanchiristi jisk'a tawaquru ¡Janiwa! Inatjamaki chaqusiti qunquripa kayupampi. Nayakiwa juchanchasirista. Janiwa tatapaxa amuykaspati wawapana juchanchasitapa. Ukhama juchanchatasti, lisa wawapana ch'amanchatasti nayatakixa taki kunawa tukusispa. Janiwa uniwirsita utaru kutt'kiristi, chupi jakawixäxa aynacht'ataspawa.

Jusyuru mantasinsti nayatakixa juk'ampi juchanchasiriwayirista, arjatiritakisti janiwa utjaspati tatapana tawaquna arupa llup'añtañatakixa. Nayatakixa kunasa tukusispawa.. Janirakiwa khuyapayasiña maykiristi. Amtaraktwa awtuna sarañapa tukusiña. Llakixa ukhama uñjasisaxa niyawa tukusini markaru purisina. Ukasti janiwa amtatjamakaniti. A. Tukusiñapa purisina. Ukasti janiwa amtatapjamakaniti. Ukansti tukusiñapasti yakhaniwa.

Awtuwusasti jalawayi tuyuskaspasa ukhama, qunuñanakasti ukhamaraki, ukarjamarusti warmi-wawaxa pachparaki. Nayasti, axsarasisa, yant'arara- rara Nayasti, axsarasisa, yant'a- raktwa llamt'aña jisk'a jan inakt'iri amparapa. Ukjarusti makhikiwa susthjasitjama pampachani maysaru maysaru ampara ayanuqapxtwa. Susst'aña jisk'a jan inakt'iri amparapa. Ukjarusti makhikiwa susthjasitjama pamapachani may-saru maysaru ampara ayanuqaxta. Sustjasitpasti nayaruxa chuyma qhananchitu. Inäsa ukjaruxa inakt'ani markaru puriñkama. Wali pantatawa uñjasta, kunalaykutixa, wastata warmi-wawaxa arkxaraki, kupi charapa qunqurixa pataru wayjatawayi. Nayatakixa chuyma ch'amakt'i, samanaxasti inakt'awayi. Janiwa ni akch'asa unxtawaykti. Inasa ukhama inaymasasa jaytamukunitaspa.

Janirakiwa ukhamäkiti, ukxarusti jisk'a amparapaxa ikiñ manqhatpacha jump'ita amparaxa katurikaturi uchasi. Ukjarusti limpthapitu q'alala charaparu wayjatayiwayi sarthaphiyasa munaññ manqhatpacha jump'ita amparaxa katurikaturi uchasi. Ukjarusti limpthapitu q'alala charaparu wayjatayiwayi sarthaphiyasa munañaxa... Arch'ukiña. arust'aña, llamthapiñarukiwa uchasta. jaytamukuñapa walpuni munta jan sustjasa. Ampara ayaqasta ch'uju ch'ujuña yant'asa. Tatap mamapasti mayni jaqinakampisti ikinuqasipki uñjasipkisi sini. Munañajampi sustjasitajampisti mayaki murukttttt'awayi.

Sarthapiyawituwa walpuni. Kupi amparapasti wastata jak'achitu amparajaru kat'asa waytkatasa charapa patjaru, kawkirutixa taqi kuna kallti, kawkirutixa taki kuna tukusi, warmina jakañaparu. Ampara, chara, kunka, uka pachaxa chhaqxiwa.

Ukanakasti inakjamkiwa ch'amasaru purini. Amparajasti charap k'uchuruwa purji llamkt'asa llamkt'asa, jupasti laka ansasisa juk'ampi charanakapa ayatati phupuphupu katt'ayasiñkama, achikt'asisa amparanakapampi limpkatitu chupila kat'ayasiñataki. Ch'amaktituwa chymanakapa ayatati phupuphupu katt'ayasiñkama, achikt'asisa amparanakapampi limpkatitu chupila kat'ayasiñataki. Ch'amaktituwa chymaxa, ukharuwa amuyt'awayta uka lurañaxa janiwa juchäkiti, jan juchasasa markachiri jaqinakatakisti juchaskiwa.

Jichhasti suma urasaskakiwa... ajsarañaxa munañatxa juk'ampi ch'amaniwa; uka amuyuruwa qhatatkiri amparaxa aysuwayta ch'amampi tarmampi.

Tukusisjamakiwa. Jichhasti janiw llawq'akiyasiniti. Nasyasti, janiwa kunapachasa ukhama amtawaykti. Ikiñaxa chhaq-xiwa ukjarusti yatiña sum amuykti aruskipawipa, ukjarusti mamapax arst'awayi: Janiwa ukhamaspati... José, ist'amaya kunti wawasaxa sawayitu. Nayas ist'añ muniriskayatwa. Kunas kunapa, jayjamakiwa.

Takurajasti jach'anchasiwa, janirakiwa amuyt'askti kunpuni sischi mamaparu naya tuqxi. Inasa kunti jiqhataña munkana jan jiqhatatsti mink'asiña munchina, inasa sischi nayana ch'axmisitata. Janiwa kunsa lurañjamakanti. Kunjamsa khuyapayasï. ¡Tatay janikiya jaytawayitati! ¡Yanapt'ïta!

Wastata mallq'ajax pharantitu, nayranakajasti mistuñ munxi, jaqinakan kamachipa ajsarasa. Achikt'asiwaytu Alaxpacha Tataru, isch'ukiyasiñataki, janiya iñataki juchanchajitpati, isch'ukipxpan kunjamsa wawa warmixa juuha Tataruxa, jaqinanakan churapxitataña-pataki isch'ukiñataki kunjamsa wawa warmixa jupapuni juchachasiyitu. José, tatapaxa naya tuqiru qunt'asi, ukatsti situwa: Janiwa jichhakikiti phuchaxaru ch'axmirinakaxa, walja itu. José, tatapaxa naya tuqiru qunt'asi, ukatsti situwa: Janiwa jichhakikiti phuchaxaru ch'axmirinakaxa, walja akaxa, walja kutiwa jumjama ch'axmipxi. Niya maraxiwa juramintastä jiwayañataki khitirutixa phuchajaru ch'axmisini. Ukarusa janiwa arch'ukitati ni wararitasa, janiwa jumatakikiti.

Micha qhanaruxa ari khuchuñaxa liphipjamakiwa, samajaxa saytjamakiwa ukaruxa mayaki mä ch'aku nukt'atjama ch'ijuyayitu, janjamakiwa ust'aykituti. kunakirakipacha. Manqhakamapuni junt'ata, kunakirakipacha. Ukhamaruxa khuchuña mistuta amuyt'araktwa wilampi mistutapa ulluqisa.

Joseyasti jan llakinisa, t'aku ajayuni sawayituwa. Janiwa khitisa khuchuña mistuta amuyt'araktwa wilampi mistutapa ulluqisa.

Joseyasti wali ch'amampi, jan kuna llakini, t'aku ajayuni, sawayituwa. Janiwa khitisa uñjatamti, janiwa khitisa yatkaniti kunatas jiwt'awayta. unramaxa jumankiwa. Ajayu pixtuntatarusti janiwa amuykti khititakisa arst'awayi unra, nayatakiti, phuchapatakicha. Nayasti inamayakiwa arust'awayta sasina: Janiwa kuna juchanikti. Inacha ukhamata wanichata... Ch'amajax utjaskakinwa sañataki: Tatay, janiwa kuna juchanikti, suma chuymani jaqitwa, nayraqataja jumaxa isch'ukiñamanwa. Kamachi Kamaniy isch'ukitam, situwa sartasa.

Amuyujatsti amtasta wawakasina, utajana, masinakaxa, ch'iyara ch'iwjama uñstitut Kamachi Kamani Mamaxa mä nayrasa llupantata. Suyt'awayta taqi saririnaka mistuñkama. Sayt'awaytwa ukatsti uñjtwa wilax warata punku tuqiru jalasa Wilajawa nayrt'itu mistuñataki. Jiwaña jiwt'ayiristi amparata apaskitana.


Aymar Uta kutiña