Paradigma de tiempos y modos del verbo aymara
|
Ingrese el verbo aymara en su forma infinitiva:
Introducción al verbo aymara
-
Este paradigma de tiempos y modos del verbo aymara está
basado en Curso de Aymara Paceño de Juan de Dios Yapita y otros.
-
Las 4 personas gramaticales del aymara usadas son:
Singular | Plural |
Naya | Yo | Nayanaka | Nosotros |
Juma | Tu | Jumanaka | Ustedes |
Jupa | El/Ella | Jupanaka | Ellos/Ellas |
Jiwasa | Tu y Yo | Jiwasanaka | Ustedes y
yo |
-
Un verbo aymara puede ser presentado como raíz(sin significado) ó en
forma infinitiva
Ejemplos:
raíz | infinitivo |
lura | luraña(=hacer) |
chura | churaña(=dar) |
sara | saraña(=ir) |
yati | yatiña(=saber) |
sa | saña(=decir) |
juta | jutaña(=venir) |
Cada raíz verbal siempre termina en una vocal y se obtiene a
partir de la forma infinitiva eliminando el sufijo -ña.
- Las reglas de cada conjugación consideran solamente la raíz verbal. Estas
conjugaciones
pueden mantener invariante ó eliminar/modificar la última vocal
de las raíces.
- Con excepción del verbo sa (=decir), todos los verbos del
aymara son regulares.
- Las formas interrogativas negligencian el uso
del símbolo interrogativo ?,
pues los sufijos respectivos hacen innecesario su uso.
-
Um préstamo verbal del español luego de la necesaria modificación fonémica
obedece perfectamente al paradigma de flexiones verbales. Por
ejemplo, el préstamo "viajar" en
infinitivo es adaptado fonémicamente a wiyajaña
-
Un raíz verbal puede ser resultante de la aglutinación de otra ráiz y un
sufijo. Por ejemplo, sart'aña (=visitar), que resulta del verbo
saraña(=ir) y el sufijo -t'a.
Lista de verbos aymara
achikaña=rogar, achjaña=morder, achuña=madurar, ajlliña=escoger, akulliña=masticar coca, alaña=comprar, aliña=crecer(vegetales), allintaña=enterrar, allsuña=desenterrar, alxaña=vender, amtaña=recordar, amuyuña=prevenir, apaltaña=bailar, apaña=llevar, apaqaña=bajar algo, aparaña=despojar, apayaña=enviar, aptaña=levantar, arkaña=seguir, armjaña=olvidar, arsuña=hablar, arxaña=molestar, asaña=llevar recipiente, askichaña=arreglar, atintaña=cerrar construindo un muro, atipaña=ganar, atiraña=abrir deshaciendo un muro, awatiña=pastorear, ayaña=llevar palos, ayiña=ir en grupo, ch'allaña=salpicar, ch'amuña=chupar, ch'aquña=comer, ch'armiña=guiñar, ch'axmiña=molestar, ch'iwraña=estrujar, ch'iyaña=desgarrar, ch'ukuña=coser, ch'uqaña=amarrar, ch'uwaña=escurrir, chhallmaña=desmenuzar allanando la tierra, chhaqhaña=perder, chhaxnaña=buscar en medio de un labrado, chhaxraña=peinar, chhukulliña=calambre, chinuña=atar, chipiña=alegrar, chulluña=remojar, churaña=dar, chutaña=marcar, ikiña=dormir, imaña=ocultar, iraña=llevar cosas pequeñas en una mano, irpaña=conducir gente, irtaña=recoger, ist'aña=escuchar, ituña=cargar objetos con ambos brazos, iwxaña=rogar, jachaña=llorar, jakaña=vivir, jakhuña=contar, jakiña=encontrar, jalaña=correr, jalaqaña=caer un objeto, jallmuña=comer sin masticar, jallpiña=lamer, jalxaña=separar, jamp'atiña=besar, jaqichaña=casar, jaquña=arrojar, jariña=lavar, jark'aña=proteger, jasiña=comezón, jat'iña=rascar, jaxsaña=miedo, jaxskataña=ahogar, jaychjaña=atragantar, jaytaña=dejar, jik'iña=arrancar, jilaña=crecer, jiphiqaña=echarse, jiskhaña=jalar, jiskhiña=averiguar, jist'aña=cerrar, jist'araña=abrir, jithiña=deslizar, jiwaña=morir, jiwayaña=matar, juchhantaña=sorber, junt'uchaña=calentar, junuña=insertar, jurqiña=escarbar el suelo, jutaña=venir, k'uphaña=arar, k'utaña=golpear, katsuña=coger, katuqaña=recibir, khariña=cortar carne, kharkhatiña=temblar, khistuña=masticar, khiwiña=agitar, khutuña=masticar granos tostados, khuyuña=silvar, killpiña=arrodillar, kuchjaña=cortar tejido, kutiña=volver, lakiña=agrupar, laruña=reír, lat'xaña=montar, liq'intaña=tocar la puerta, liwaña=alimentar, liwiña=arrojar, llamaysuña=cosechar, llullaña=engañar, llullumiña=bailar, llunkuña=pulir, llupantaña=entupir, luqaña=servir, luraña=hacer, luxriña=cavar, malliña=probar comida, mamuña=comer sin masticar, mantaña=entrar, mat'aqiña=dar cozes, mayiña=pedir, miraña=reproducir, mistuña=salir, mukhiña=oler, munaña=querer, musiña=cuidar, musphaña=estar estupefacto por causa de algo, muyukipaña=rodear, nakhaña=arder, Ñatuña=amasar, nukhuña=empujar, Ñusuña=podrir, nuwaña=pelear, p'usuntaña=hinchar, pachjaña=dividir con las manos, pakiña=romper sólidos (quebrar), parlaña=hablar, phallaña=reventar, phawaña=sembrar granos, phayaña=cocinar, phichaña=quemar(fuego rápido), phiskuña=frotar, phuqhaña=llenar, phusaña=soplar, pichaña=barrer, pirqaña=construir pared, puquña=madurar un fruto, puriña=llegar, q'alluña=trozar, q'aptaña=apretar con la mano, q'asaña=gritar, q'aspaña=chamuscar, q'ultintaña=tomar líquidos ansiosamente haciendo vibrar la garganta, q'upaña=apretar, q'uq'intaña=destruir, qalltaña=comenzar, qariña=cansar, qataña=arrastrar, qhantaña=alumbrar, qhatiña=cocer, qhawaña=vigilar, qhispiña=escapar, qhulliña=arar, qhumaña=abrazar, qillqaña=escribir, qimiña=apoyar, qiswaña=bailar, samaraña=descansar, samkaña=soñar, saña=decir, saraña=ir, saraqaña=bajar caminando, sart'aña=visitar, sataña=sembrar batatas, sayjaña=detener, sayt'aña=levantar, sisaña=satisfazer de comida, sixsiña=escocer, sulluña=abortar, suwaña=agotar, suyaña=esperar, t'aqaña=romper por tensión(cuerdas), t'axlliña=aplaudir, t'ijtaña=correr, t'it'uña=engañar, t'ixiña=forrar, t'uruña=comer tostado, takintaña=patear, taksuña=pisotear, thalaña=sacudir, thallmaña=rebuscar, thaqhaña=buscar, thawthiña=hablar de cualquier manera, thixiña=freir, thujsaña=apestar, thupaña=limar, thuqsuña=saltar, thuquthaltaña=bailar, tinkiña=caer una persona que estaba de pie, tipusiña=encolerizar, tukuña=terminar, tumantaña=rodear, tumpaña=extrañar(nostalgia), tuqiña=reñir, tuyuña=flotar, uchaña=poner, ullaña=leer, umaña=beber, uñiña=odiar, uñjaña=ver, uñtaña=mirar, unxtaña=mover, urquraña=padecer, usuña=doler, usuntaña=enfermar, utachaña=construir casa, utjaña=existir, wakiña=concertar, wallaqiña=hervir, wankaña=cantar, waqichaña=distribuir, warakuña=asustar, warantaña=echar líquido, warariña=chillar, warkuña=colgar, wat'aqiña=patalear, wayjaña=jalar, wayt'aña=jalar, wayuña=cargar líquido, williña=desparramar, wiskaña=mendigar, yatichaña=enseñar, yatiña=saber, yatiqaña=aprender, yuriña=nacer,
|